Wat is dat nou eigenlijk; vrijheid?

In een samenleving word je beïnvloed door wat er om je heen gebeurt. Dat is logisch. Ten opzichte van een generatie geleden (toen internet nog ‘uitgevonden’ moest worden) worden we de hele dag gebombardeerd met prikkels. Alles is te zien en te horen; er is (bijna) geen ontkomen meer aan. Je moet overal een mening over hebben. En dan nog het liefst een bijzondere, want dan tel je mee.

Ieder jaar voert het Nationaal Comité 4 en 5 mei een onderzoek uit naar het draagvlak voor de Nationale Herdenking en Bevrijdingsdag onder de Nederlandse bevolking. Daarnaast deed men onderzoek naar de beleving van vrijheid. Men heeft onder andere gevraagd welke aspecten te maken hebben met vrijheid, welke aspecten rondom vrijheid mensen belangrijk vinden voor zichzelf en het land.

Vrijheid van meningsuiting een van de belangrijkste rechten

De vrijheid van meningsuiting is voor de meeste deelnemers van dit onderzoek één van de belangrijke rechten uit de Nederlandse Grondwet.

Het aandeel mensen dat zegt dat hun gevoel van vrijheid de afgelopen vijf jaar is toegenomen is gedaald ten opzichte van vorig jaar. Ruim twee derde van de mensen die aan het onderzoek meededen, denken dat men gaat vergeten hoe belangrijk vrijheid is (67%).

Invloed vanuit de omgeving grotendeels bepalend voor wat je ervaart

Uit de uitslagen van het onderzoek komt naar voren hoezeer mensen wordt beïnvloed door hun omgeving. Politiek belangrijke items, zoals migratie, terrorisme en nepnieuws baren meer zorgen dan een jaar of langer geleden. Vrijheid van religie en vrijheid om te demonstreren worden anders benaderd.

Het gevoel van vrijheid wordt voor de bevolking het meest bepaald door:

• afwezigheid van oorlog en aanslagen
• de aanwezigheid van democratie, stemrecht en gelijke rechten
• jezelf mogen zijn
• de vrijheid van meningsuiting.

Belangrijkste aspecten in de Nederlandse grondwet

Dat komt terug als men de vraag stelt wat mensen de belangrijkste aspecten van onze grondwet vinden. Vrijheid van meningsuiting, gelijke behandeling in gelijke gevallen, sociale rechten (zoals voldoende werk, spreiding van welvaart, voldoende woningen e.d.) en kiesrecht zijn de vier belangrijkste rechten uit de Nederlandse grondwet. Wie naar de cijfers kijkt, ziet dat de vrijheid van godsdienst of levensovertuiging minder vaak wordt gekozen, terwijl het recht op bescherming van de woning vaker wordt genoemd.

In het onderzoek is niet verder gevraagd of het minder noemen van de vrijheid van geloof een relatie heeft met toenemende negatieve gevoelens t.o.v. de islam en of het vaker noemen van het eigen woning een relatie heeft met toenemend individualisme en onveiligheidsgevoelens. Een veronderstelling is dat mensen zich door b.v. eindeloze reclames voor huisbeveiliging en slimme deurbellen onveiliger zijn gaan voelen. Terwijl de misdaadcijfers juist afnamen.

Wat vinden mensen belangrijk in het leven voor zichzelf

Hoe belangrijk vindt u de volgende zaken voor uzelf en uw eigen leven? Op die vraag kwamen in volgorde van belangrijkheid, de volgende antwoorden:

1. Dat mensen zelf hun eigen partner mogen kiezen
2. Vrijheid van meningsuiting
3. Vrije verkiezingen
4. Onafhankelijke rechters
5. Vrije studiekeuze
6. Verbod op discriminatie
7. Onafhankelijke kritische journalistiek en media

Ten opzichte van 2020 sterk afgenomen (van 2020 naar 2021 het sterkst, daarna minder):

• Vrijheid van religie
• Vrijheid om te demonstreren
• Uitzending van Nederlandse militairen

Wat vinden mensen belangrijk voor Nederland

1. Dat mensen zelf hun eigen partner mogen kiezen
2. Vrije verkiezingen
3. Onafhankelijke rechters
4. Vrijheid van meningsuiting
5. Vrije studiekeuze
6. Onafhankelijke kritische journalistiek en media
7. Verbod op discriminatie

Ook in deze categorie zijn het belang van vrijheid van religie, vrijheid om te demonstreren en uitzending van Nederlandse militairen afgenomen.

Onze vrijheid is niet meer zo vanzelfsprekend

‘In Nederland kun je steeds minder uitkomen voor de eigen meningen, overtuigingen en gevoelens’. In 2020 en 2021 was 65% het (helemaal) daarmee eens, maar dat cijfer daalde in 2023 tot 56%. Hetzelfde geldt voor de stelling dat onze vrijheid steeds minder vanzelfsprekend is. Mensen steunen deze stelling minder dan een paar jaar geleden.

Het uitbreken van de oorlog in de Oekraïne zal daar zeker invloed hebben gehad. Uitgedrukt in cijfers: sinds de eerste meting in 2020 (49%) zien we een duidelijke stijging in het aandeel dat denkt dat onze vrijheid steeds minder vanzelfsprekend is (65%). In 2024 is de stijging gestopt en is dit niveau hetzelfde als in 2023. 

Nederland is minder het land van tolerantie, ruimdenkendheid en vrijheid

Vrijheid heeft volgens de Nederlandse bevolking weinig te maken met respect. De stelling “Er kan alleen vrijheid zijn wanneer je andere opvattingen en ideeën respecteert ook al ben je het er niet mee eens” krijgt maar steun van 27%.

Vrijheid betekent voor een groot deel van de bevolking dat je je niet per se aan de wet hoeft te houden. Met de stelling “Iedereen mag doen en laten wat hij wil, zolang hij zich maar aan de wet houdt” is 59% het eens.

Nederland is in de ogen van de bevolking ook minder het land van tolerantie, ruimdenkendheid en vrijheid. Minder mensen vinden deze drie typeringen minder bepalend voor ons land. En dat terwijl men vindt dat deze begrippen bijdragen aan de onderlinge verbondenheid in Nederland.

Je kunt je niet over alles druk maken

Dat we het in ons land goed hebben en de welvaart voor de meesten hoog is, betekent dat niet dat mensen zich geen zorgen maken. De meeste zorgen maken menen zich over oorlog en klimaatverandering. In vergelijking met de jaren 2020 en 2021 zijn de zorgen over oorlog, terrorisme, migratie, nepnieuws en populisme toegenomen.

De onderwerpen klimaatverandering, milieuvervuiling, schendingen van mensenrechten, energievoorziening, besmettelijke ziektes en honger lijken minder prangend vergeleken met 2022.

Verschillen in leeftijdscategorieën en door achtergrond

In het onderzoek is gekeken of er verschillen zijn in meningen van mensen met een andere achtergrond en naar mensen in verschillende leeftijdsgroepen. Hieronder een paar bijzonderheden:

• Bij Nederlanders met een niet westerse achtergrond spreekt de Nationale Herdenking minder aan.
• Hoe ouder de mensen hoe sterker de Nationale Herdenking aanspreekt.
• Turkse en Marokkaanse mensen vinden vaker dat hun gevoel van vrijheid is toegenomen dan mensen zonder migratieachtergrond.
• Jongeren van 16-24 jaar zijn het vaker eens met de uitspraak dat hun gevoel van vrijheid de afgelopen vijf jaar is toegenomen dan 65-plussers. 
• Mensen met een Antilliaanse of Surinaamse achtergrond zijn het vaker eens met de uitspraak dat iedereen mag doen wat hij wil zolang men zich aan de wet houdt dan mensen zonder migratieachtergrond. 
• Mensen tot 55 jaar vinden minder vaak dat je in Nederland altijd kunt uitkomen voor je mening, overtuiging of gevoelens dan 55-plussers. 
• Hoe ouder mensen worden, hoe meer men het ermee eens is dat onze vrijheid steeds minder vanzelfsprekend is. De categorie 25-34 jarigen is het minder vaak eens met de stelling dan 65-plussers.
• Met uitzondering van de groep 25-34-jarigen, zijn 65-plussers het vaker eens met de stelling dat de overheid vrijheden mag inperken voor het verhogen van de veiligheid (65%) dan mensen onder de 65 jaar. 
• 65-plussers zijn het vaker eens met de stelling dat je misbruik maakt van je vrijheid als je groepen beledigt. Bij jongere mensen is dit beperkt tot de helft.
• Dat kritiek en debat nodig zijn om de vrijheid in stand te houden wordt door mensen van 16-24 jaar en 35-44 jaar minder vaak beaamd dan door mensen van 65 jaar en ouder.
• Mensen met een andere niet-westerse achtergrond ervaren minder geluk en tevredenheid dan mensen zonder migratieachtergrond.
• De afwezigheid van discriminatie wordt door mensen met een andere niet-westerse achtergrond en mensen met een Antilliaanse of Surinaamse achtergrond minder vaak voldoende ervaren dan door mensen zonder migratieachtergrond.
• Vrijheid van religie wordt door mensen met een andere niet-westerse achtergrond en mensen met een Turkse of Marokkaanse achtergrond minder vaak voldoende ervaren dan door mensen zonder migratieachtergrond.
• Zoals kan worden verwacht, voelen mensen boven de 65 jaar zich vaker financieel onafhankelijk dan jongeren.
• 65-plussers lijken over het algemeen gelukkiger en tevredener dan jongere mensen
• De meeste leeftijdsgroepen onder de 65 jaar vinden minder vaak dat democratie, stemrecht en gelijke rechten voldoende aanwezig zijn dan 65-plussers.
• Ten slotte zijn ook de 65-plussers net iets meer tevreden over de ervaring van tolerantie in de eigen omgeving dan jongeren.